Aholi va uy-joy fondini ro‘yxatga olish mamlakat aholisining soni va xususiyatlari haqidagi maʼlumotlarni to‘plashning asosiy poydevorlaridan biri bo‘lib, boshqa ro‘yxatga olish turlari, tadqiqotlar, registrlar va maʼmuriy manbalarni o‘z ichiga olishi mumkin bo‘lgan integratsiyalashgan milliy statistika tizimining tarkibiy qismi sifatida xizmat qilishi kerak. Bu muntazam vaqt oralig‘ida mamlakat aholi sonini baholash uchun nazorat maʼlumotlar olish imkonini beradi.
Ro‘yxatga olish natijalari bo‘yicha har bir shaxs bitta va yagona joyiga ega bo‘lishini taʼminlash lozim. Aholining milliy toifalariga murojaat qilish uchun xalqaro miqyosda ishlatiladigan quyidagi qiymatga ega malakali xususiyatlardan (nomlardan) foydalanish tavsiya etiladi:
“Ro‘yxatga olinadigan aholi” — bu mamlakat qarori bilan keyinchalik ularning quyida keltirilgan aholi sonining aniq natijalariga qo‘shilishidan qatʼiy nazar ro‘yxatga olish bilan qamrab olinishi kerak bo‘lgan shaxslar to‘plamidir.
“Ro‘yxatdan o‘tgan aholi” haqiqiy ro‘yxatdan o‘tgan shaxslardan iborat. Ushbu turkumda maqsadli aholi (ro‘yxatga olinishi kerak bo‘lgan aholi) bilan bir xil yoki bir xil bo‘lmasligi mumkin, yaʼni aholini ro‘yxatga olish qamrovi ham past, ham yuqori darajada bo‘lishi mumkin.
“Ro‘yxatga olinadigan aholini toifasi” statistik maqsadlar uchun, agregatlarni hisoblash uchun ishlatiladigan to‘plamdir. Bu aholining bir qismini yoki ro‘yxatga olinadigan barcha aholini aks ettirishi mumkin. Mamlakatda bir yoki bir nechta ro‘yxatga olinadigan aholi toifalari (turli statistik maqsadlar uchun) ajratilishi mumkin, ammo xalqaro taqqoslash uchun ishlatiladigan ro‘yxatga olinadigan aholi toifasi doimo mavjud bo‘lishi kerak.
“Aholi soni” – ro‘yxatga olingan aholini toifasi bo‘yicha alohida yozuvlarni oddiy qo‘shish orqali shakllanadigan birlik.
“Aholi sonini baholash” statistik baholash usulini qo‘llash natijasida olingan agregatdir. Shunday qilib, aholi soni va aholi sonini baholash aholining aniq toifasiga kiradigan va empirik ko‘rsatkichlardir.
“Odatdagi yashash joyi” — ro‘yxatdan o‘tgan shaxs odatda ro‘yxatga olish vaqtini o‘z ichiga olgan maʼlum bir vaqtda har kungi dam olish vaqtini o‘tkazadigan geografik joy. Xalqaro taqqoslash uchun “odatdagi yashovchi aholi” toifasidan foydalanish kerak.
“Mamlakatning odatdagi yashovchi aholisi” mamlakatda ro‘yxatga olish vaqtida o‘z yashash joyiga ega bo‘lgan va kamida 12 oyni tashkil etadigan vaqt mobaynida yashab kelayotgan yoki yashamoqchi bo‘lgan shaxslardan iborat.
“Uzluksiz vaqt oralig‘i” atamasi, 12 oydan kam bo‘lgan muddatdan iborat vaqt oralig‘ida yashash joyida(oddiy yashash mamlakatidan) yo‘q bo‘lganlik tushunilib, oddiy yashash joyni aniqlashga taʼsir qilmaydi. Xuddi shu mezonlar mamlakat ichidagi har qanday maʼmuriy-hududiy birliklarga (oddiy yashash joylari bo‘lgan) nisbatan qo‘llaniladi.
“Odatda yashovchi aholi” toifasi haqiqiy geografik joylar asosida hisoblangan maʼmuriy maʼlumotlarga asoslangan ro‘yxatga olishni o‘tkazishni baholash jarayonining bir qismi sifatida agar yashash mezonlari 12 oylik malaka muddatidan foydalangan holda o‘xshash tarzda aniqlangan bo‘lsa bu joylarni ro‘yxatdan o‘tgan yashash joyi bilan almashtirish mumkin.
Oddiy yashash joyini aniqlash asosida, odatda, aholini ro‘yxatga olish uchastkasida yashovchi, lekin bir yildan kamroq vaqt mobaynida ro‘yxatga olish vaqtida yashamagan shaxs vaqtinchalik yo‘q bo‘lgan shaxs sifatida qaralishi va shu bilan birga umumiy aholi hisobiga qo‘shilishi kerak.
“Yashash joyida yo‘q chet elda yashovchi”(bir yil yoki undan ortiq vaqt mobaynida yashaydigan yoki boshqa mamlakatda yashashi kutilayotgan uy xo‘jaliklarining sobiq aʼzolari) yuqori darajadagi emigratsiya darajasi bilan ajralib turadigan mamlakatlarda juda ko‘p bo‘lishi mumkin. Baʼzi mamlakatlar bunday shaxslar haqida maʼlumot to‘plash orqali masalan, so‘rovnomada “emigratsiya” moduli yordamida aholini ro‘yxatga olish doirasida emigratsiya darajasini baholashga harakat qilmoqda.
Odatda har bir hududiy birlikda yashovchi aholining umumiy soni, odatda, odatda yashovchi va hozir yashab turgan shaxslar va odatda yashaydigan, lekin vaqtincha yo‘q shaxslarni jamlash yo‘li bilan hisoblanadi. Biroq, oddiy yashash joyida bo‘lmagan shaxslar haqida maʼlumot to‘plash har doim ham mumkin emas, ayniqsa, aholini ro‘yxatga olish vaqtida barcha oila aʼzolari vaqtincha yo‘q bo‘lsa. Shu munosabat bunday shaxslar ro‘yxatga olish vaqtida bo‘lgan joyda maʼlumotlarni to‘plash va kerak bo‘lsa, ularning yashash joylari haqida maʼlumotdan foydalanib, ular haqidagi maʼlumotlarni odatdagi yashash joyiga yoki hududiy birligiga “ko‘chirish” bilan axborot yig‘ish imkoniyatini taʼminlash zarur.